Birden fazla neden bizi Dersim ve yakın çevresindeki illerde hakim Alevi inancını –bölgesel ifade şekliyle Raa/Riya Haqi- yansıtan bir kavramlar sözlüğü yapmaya yöneltti. Bunlardan ilki, varolan sözlüklerin ve inanç ansiklopedilerinde bölgedeki inanç yapısı içinde kullanılan birçok terimin eksikliği, ya da içerdiği yerde de terimlerin bölgesel anlamları yeterli derecede yansıtılmamasıydı. Sıkça başvurduğumuz bu türden genel kaynaklardaki bu eksiklik, bu çalışmanın en önemli nedenidir. İkinci olarak, bölgenin inanç dünyasını yansıtan kavramların derlenmemiş, yeterince izah edilmemiş ve konuyla ilgilenen araştırmacılara sunulmamış olmasını fark etmemiz oldu. Bu eksikliği gidermek ve Alevilik ile ilgili çalışan araştırmacıların başvurabilecekleri bir kaynak oluşturma çabasını taşıdık. Belki bu sözlükle birlikte, bölge Aleviliği hakkında yapılan tartışmalarda kavramların kullanımında yaşanılan dağınıklık ve kargaşının bir nebze önüne de geçebiliriz. Bunun da bölge hakkında yapılacak araştırmalara ilk elden bir katkı sunacağı inancını taşımaktayız.
‘Raa Haqi – Riya Haqi, inanç ve terimler sözlüğü’ olarak adlandırdığımız bu çalışmanın taşıdığı ‘Raa Haqi / Riya Haqi’ nitelendirmesi üzerine kısa bir açıklama yapmamız gerekiyor. Dersim merkezli Doğu Anadolu Alevileri (Erzincan, Sivas, Malatya, Maraş, Adıyaman, Elazığ, Erzurum, Bingöl), yakın bir zamana kadar kendilerini ‘Alevi’ yerine, dilleri Kırmancki (Zazaki) ve Kurmanci’de birbirine yakın anlamlar taşıyan ‘Raa Haq-Riya Haqi’ (Hak Yolu), ‘Ewladê Haq’ (Hak Evlatları) veya ‘Ewladê Raye’ (Yol Evlatları) gibi kavramlarla tanımlarlardı. Bu adlar, 20. yüzyılda yaşanılan dil asimilasyonunun sonucunda, hızla kullanımdan kalktı. Yerini ‘Alevi’, ‘Alevi-Bektaşi’ ve ‘Kızılbaş’ adlandırmaları aldı. Bu çalışmamızın amacı bölgedeki orijin inanç yapısını aktarmak olduğu için, başlıkta ‘Raa Haq-Riya Haqi’ terimini öne çıkardık.
Amacımız kitap boyunca terimleri soyut izahın ötesinde vermek oldu. Onları, mümkün olduğu kadar pratikten örneklerle, yaşandığı hal ve inancın sahiplerinin algıladığı boyutla anlatmaya çalıştık. Her şeyden önce terimlerin sıralanmasında ve izahında inancının taraftarlarının kullandığı Kırmancki ve Kurmanci dilini esas aldık. Çalışmayı böylece yalnızca araştırmacılar için değil, inanç konusunda soruları olan bölge insanı için de anlam taşıyabilecek bir seviyeye ulaştırmayı hedefledik. Sözlük şu andaki haliyle Kırmancki ağırlıklı oldu; Kurmanci konusunda eksikliklerin bir sonraki çalışmalarda giderileceğine inanıyoruz. Kelimeler diziminde de ilk verilen Kırmancki (parantez içinde varsa varyantları), sonra Kurmanci versiyonu oldu. Kelime her ikisinde aynı ise tek olarak verildi.
Böyle bir sözlüğü yalnız kendi bilgilerimizden yola çıkarak hazırlamamız mümkün değildi. Bölgede birçok kişinin yaptığı derlemeler bizim başlıca kaynağımız oldu. Yanısıra işlenilen kavramlar için başka araştırmacıların çalışmalarına başvuruldu. Önemli bulduklarımızı işlenen maddelerde kaynak olarak belirttik. Ayrıca, inanç ve tasavvuf sözlükleri ve ansiklopedileri de sürekli başvurduğumuz kaynaklar arasında yer aldı. Bunlardan en önemlisi olan İslam Ansiklopedisi, özellikle kimi genel kavramların işlenmesinde referans olarak özetlendi.
Keza, Raa / Riya Haqi inancının önemli günleri hakkında kısa bilgi almak isteyenler için sözlüğün sonuna önemli dinsel günler ve bayramlarla ilgili de bir özet ek dahil edildi. Bu çalışma iki kişinin adını taşıyor olsa da, birçok kişinin katkısıyla mümkün olmuştur; Özellikle yardımlarını esirgemeyen Haydar Kıllı’ya; ve adlarını burada anamayacağımız başka arkadaşlarımıza minnettarlarımızı borçluyuz.
Erdal Gezik - Hüseyin Çakmak
(Bu çalışmanın ilk baskısı 2010 yılında yapıldı. Genişletilmiş ikinci baskısını yapmak için bir türlü zaman yaratamadık. Umarız çok yakın bir zamanda genişletilmiş ve birçok yeni terimi de dahil ederek ikinci baskıyı yapma olanağı yaratmış oluruz.)